Pax

Częstotliwość występowania na denarach: bardzo często
Opis: żeńska personifikacja pokoju
Przykłady inskrypcji: PA-X (Hadrian); PACI AVGVSTAE (Klaudiusz, Wespazjan, Tytus); PACI AETERNAE (Kommodus, Septymiusz Sewer); PAX AVG (Marek Aureliusz, Severus Alexander, Antoninus Pius); PAX ORBIS TERRARVM (Othon); PACI AVGVSTI (Septymiusz Sewer); PAX AETERNA AVG (Severus Alexander); PACI ORB TERR AVG (Tytus); PACI AVG (Antoninus Pius)

Analizując występowanie tej personifikacji na denarach pryncypatu, nietrudno jest zauważyć, że do jej "ulubionych" atrybutów należą: gałązka oliwna, róg obfitości i berło. W omawianym przeze mnie okresie, Pax jest, obok Victorii, najstarszą personifikacją, gdyż już pierwszy prynceps bije ją na swoich denarach z charakterystycznymi dla niej, wspomnianymi atrybutami. Po nim czynią to także Tyberiusz, Wespazjan (tu tylko gałązka), Tytus, Trajan, Hadrian, Antoninus Pius, Marek Aureliusz, Lucjusz Verus, Kommodus, Septymiusz Sewer, Karakalla, Elagabal i Severus Alexander, zmieniają się jedynie kombinacje tych trzech atrybutów oraz pozycja, jaką zajmuje Pax, dzierżąc je w dłoniach (stojąca, siedząca, krocząca, biegnąca). Mamy jednak, jeśli chodzi o personifikację pokoju, wielu "innowatorów" wśród cesarzy, którzy biją Pax na swoich denarach w dość niekonwencjonalny sposób. I tu pierwszy wchodzi na scenę Tyberiusz, u którego, co prawda, trzyma ona gałązkę oliwną, ale pojawia się też w jej dłoni odwrócona włócznia, pomijając fakt, że Pax we wszystkich trzech przedstawieniach u tego cesarza przyjmuje postać Liwii. U Klaudiusza, Othona i Wespazjana zauważyć możemy także kaduceusz, ale ma to miejsce jedynie u tej trójki panujących, atrybut ten się nie przyjął. Dodatkowo u Klaudiusza, we wszystkich trzech przedstawieniach towarzyszy jej wąż, a w jednym z nich Pax jest uskrzydlona, co jest zupełną nowością. Natomiast u Wespazjana nowością jest rewers przedstawiający popiersie tej personifikacji w diademie i udrapowanej szacie. U Trajana przed Pax siedzącą na tronie klęczy a to Part, a to Dak (w jednym z przedstawień przyduszany przez nią stopą), tutaj też pierwszy i ostatni raz na denarze z tego okresu jest ona oparta o kolumnę. Obserwujemy też u Trajana personifikację pokoju podkładającą ogień pod stos broni, czego do tej pory nie było, a co powtórzy potem Marek Aureliusz. U Hadriana nie ma już tak wielu nowości. Jedynym atrybutem, który nie pojawia się u innych cesarzy w rękach Pax, jest statuetka Victorii na kuli. Ciekawostką u Marka Aureliusza jest wizerunek Pax trzymającej w ręku hełm, do którego przytwierdzona jest kotwica. Pozostali czterej pryncepsi, u których personifikacja pokoju pojawia się na rewersie, a więc Septymiusz Sewer, Karakalla, Elagabal i Severus Alexander trzymają się tradycyjnego sposobu ukazania jej postaci, przy czym u Elagabala, kroczącej w lewo z gałązką i berłem Pax towarzyszy hełm, leżący przy jej stopach z prawej strony. Nie ma reguły, jeśli chodzi o pozycję, jaką zajmuje ona na rewersach denarów bitych przez powyższych panujących. Dominuje co prawda pozycja stojąca, ale często Pax ukazana jest też w pozycji siedzącej, nieco rzadziej w kroczącej i biegnącej. Nie występuje na denarach "żeńskich".

Perpetuitas

Częstotliwość występowania na denarach: Severus Alexander
Opis: żeńska personifikacja ciągłości
Przykłady inskrypcji: PERPETVITATI AVG(G) (Severus Alexander)

Personifikacja ta, symbolizująca ciągłość, znalazła się jedynie na rewersie Severusa Alexandra. Jak na ironię zresztą, gdyż od panowania tego władcy imperium zaczął "toczyć rak" i powoli wszystko zmierzało ku zagładzie. Perpetuitas przedstawiona jest tam jako postać kobiety stojącej w lewo, z łokciem opartym o krótką kolumnę i skrzyżowanymi nogami, trzymającej kulę i długie berło.

Pietas

Częstotliwość występowania na denarach: często
Opis: żeńska personifikacja pobożności, sumienności oraz czułego przywiązania i czci dzieci względem rodziców. Symbolizowała poszanowanie dla naturalnego porządku socjalnego, politycznego i religijnego; była też powiązana z głęboko pojętym patriotyzmem i oddaniem; często ukazana w welonie lub w momencie, gdy składa ofiarę na ołtarzu
Przykłady inskrypcji: PIETATI AVG (Hadrian, Pescenniusz Niger, Antoninus Pius); AVCT PIET, PIETATI SENATVS (Kommodus); PIETAS AVG (Marek Aureliusz, Severus Alexander, Antoninus Pius); PIETAT AVG (Septymiusz Sewer); PIETAS (Antoninus Pius)

Skromnie i nietypowo dla późniejszych przedstawień, Pietas po raz pierwszy pojawia się u Domitii, żony Domicjana, czyli stosunkowo wcześnie. Siedzi tam na tronie z berłem w ręku i dzieckiem u stóp, w stronę którego wyciąga prawą dłoń (podobne przedstawienie można zaobserwować na denarze Kommodusa). Motyw dziecka lub dzieci powtórzony jest później także u Antoninusa Piusa (tam Pietas przybiera postać Faustyny Starszej stojącej z dwojgiem dzieci na rękach i kolejną dwójką po obu jej stronach), Marka Aureliusza (identyczne przedstawienie) i wspomnianego Kommodusa. Welon pojawia się u Trajana, ale nie jest "żelaznym" elementem stroju Pietas, jak ma to miejsce u Pudicitii. W welonie widzimy ją bowiem jedynie u Hadriana, Marka Aureliusza i Julii Domny. Na rewersie Trajana występuje już ołtarz i patera, a więc motyw składania ofiary. Jest on później kontynuowany u dwóch władców i dwóch władczyń. Na rewersach denarów Hadriana można też spotkać Pietas ukazaną w jeszcze inny sposób, mianowicie stojącą w welonie lub bez, z uniesioną prawą dłonią (bez atrybutów) lub wznoszącą obie dłonie w górę w geście klaśnięcia. Pietas składającą ofiarę nad ołtarzem z patery widzimy także u Marka Aureliusza, Pescenniusza Nigra, Julii Domny i Julii Maesy. U Antoninusa Piusa pojawia się parobek i kosz z owocami, zaś u jego żony - Faustyny Starszej po raz pierwszy zaobserwować można kadzidło trzymane przez nią w dłoni. Ten motyw powtórzony jest później u Marka Aureliusza, Kommodusa (tam także wysypywane jest ono z patery na ołtarz), Julii Domny, Julii Maesy i jej wnuka - Severusa Alexandra. Jeszcze skromniej, niż miało to miejsce u Domitii, Pietas zaprezentowana jest na denarze Lucilli, małżonki Verusa. Tam stoi jedynie z kadzidłem i ołtarzem u stóp. Gest wznoszenia obu rąk w górę, zapoczątkowany u Hadriana, naśladowany jest potem przez Julię Domnę i Julię Maesę, z tą jednak różnicą, że u obu Julii przedstawieniom tym towarzyszy ołtarz.

Providentia

Częstotliwość występowania na denarach: często
Opis: żeńska personifikacja przezorności i roztropności
Przykłady inskrypcji: PROVID DEORVM (Elagabal, Geta, Severus Alexander); PROVID AVG (Clodius Albinus); PROVIDENTIAE AVG (Kommodus); PROV DEOR (Lucjusz Verus, Marek Aureliusz); PROVID DEOR (Pertinax); PROVIDENTIA AVG, PROVID AVGG (Septymiusz Sewer); PROVID PARTHICO (Trajan); PROVIDENTIAE DEORVM (Antoninus Pius, Karakalla); PROVIDENTIA DEORVM (Macrinus)

Providentia to personifikacja stojąca w lewo (podobnie jak Aequitas). To uderza przy analizie porównawczej jej wizerunków z okresu pryncypatu. Jedynie u Marka Aureliusza i Lucjusza Verusa mamy po jednym odstępstwie od tej reguły, mianowicie postać stojącą frontem z głową zwróconą w lewą stronę. Czasem zdarza jej się też wesprzeć na kolumnie, co obserwujemy na denarach Trajana, Marka Aureliusza i Elagabala (tu charakterystyczne są jej skrzyżowane nogi). Personifikację przezorności najczęściej spotkać można z pałeczką, którą trzyma ponad kulą u swych stóp (Hadrian, Marek Aureliusz - tu też wskazuje na kulę laską, Kommodus - tu także nad kulą trzyma gałązkę, Clodius Albinus, Septymiusz Sewer, Geta, Karakalla, Makryn, Elagabal, Severus Alexander), czasem wskazuje na kulę ręką (Trajan, Hadrian, Marek Aureliusz), jedynie u Trajana, Marka Aureliusza i Lucjusza Verusa kulę trzyma w dłoni. Trzecim dominującym atrybutem jest berło (Trajan, Hadrian, Marek Aureliusz, Kommodus, Clodius Albinus, Septymiusz Sewer, Geta, Karakalla, Severus Alexander). Róg obfitości zastępujący berło obserwujemy u Marka Aureliusza, Lucjusza Verusa, Clodiusa Albina, Makryna, Elagabala (na jego denarach Providentia w ogóle nie trzyma berła) i w jednym z przedstawień u Severusa Alexandra (w parze z modiusem). Władca ten generalnie wyłamał się z dotychczasowego wyobrażenia tej personifikacji, jako że u niego, poza standardowymi, z atrybutów ma ona do dyspozycji wspomniany modius, włócznię, zbożowe kłosy i kotwicę. Providentię całkiem "z kosmosu" (w przenośni i dosłownie) możemy ujrzeć na denarze Pertinaxa. Stoi tam ona w lewo wyciągając prawą rękę w stronę gwiazdy. Nie występuje na denarach "żeńskich".

Pudicitia

Częstotliwość występowania na denarach: stosunkowo często
Opis: żeńska personifikacja skromności, czystości i wstydliwości niewieściej
Przykłady inskrypcji: PV-DIC (Hadrian)

Wizerunek Pudicitii na rewersie wydaje się być zarezerwowany dla pań pryncypatu. Jedynym mężczyzną, który pozwolił sobie na ukazanie, i to aż trzech przedstawień tej personifikacji na bitym przez siebie denarze, był Hadrian (Pudicitia to personifikacja skromności, czystości i wstydliwości niewieściej, tak więc, przy całym moim szacunku dla tego władcy, no comment). On też rozpoczyna bicie wyobrażenia Pudicitii na rewersie. Personifikacji tej nie jest przypisany żaden atrybut poza berłem, które pojawia się jednak jedynie u trzech Julii "sewerianek": Domny, Maesy i Mamaei. Tam także Pudicitia nagminnie siedzi na tronie, co do tej pory było rzadkością (po jednym przedstawieniu postaci siedzącej znajdujemy u Hadriana i Lucilli). "Żelaznym" elementem jej stroju jest welon (znacznie rzadziej występujący u Pietas), choć u Faustyny Młodszej, na jednym z dwóch przedstawień, Pudicitia ukazana jest bez niego, ale za to w trakcie składania ofiary nad ołtarzem, co jest jedynym takim przypadkiem z omawianego okresu. Drugi wizerunek tej personifikacji u żony Marka Aureliusza (także bez welonu) ciągnie (włócze) fałdę swojej sukni. Podobne przedstawienie Pudicitii występuje u Vibii Sabiny, z tą różnicą, że w welonie. Ręka spoczywająca na piersiach jest także charakterystyczna dla jej postaci. Ten motyw znajdujemy u Hadriana, Lucilli, Julii Domny. Unoszenie rąbka welonu obserwujemy u Julii Maesy, natomiast naciąganie go na twarz - znów u Hadriana i Julii Mamaei. Trzecim wyobrażeniem Pudicitii u Hadriana jest kobieta siedząca w welonie w lewo z wyciągniętą przed siebie ręką. Z kolei trzecim wyobrażeniem tej personifikacji u Julii Domny jest kobieta siedząca w lewo, unosząca fałdę sukni zsuwającą się z ramienia.

Salus

Częstotliwość występowania na denarach: często
Opis: żeńska personifikacja zdrowia, pomyślności i ocalenia
Przykłady inskrypcji: SALVS AVG (Hadrian, Wespazjan, Domicjan); SALVS ANTONINI AVG (Elagabal); SALVS GEN(ERIS) HVMANI (Galba); SAL AVG (Hadrian); SAL GEN HVM (Kommodus, Karakalla); SALVTI AVG (Marek Aureliusz); SALVTI AVGVSTI (Pescenniusz Niger); SALVTI AVGG (Septymiusz Sewer); SALVS AVGVSTI (Severus Alexander)

Choć wąż wydaje się być nieodłącznym towarzyszem Salus, to jednak pojawia się on dopiero na denarze Domicjana, zaś motyw węża oplatającego ołtarz - jeszcze później, bo u Trajana. Przed Domicjanem, personifikację zdrowia, pomyślności i ocalenia odnaleźć można na rewersach Nerona (siedzącą z paterą), Galby (ze stopą na kuli, paterą, pionowym sterem i ołtarzem oraz trzymającą paterę nad ołtarzem) i Wespazjana (identycznie jak u Nerona). U Nervy Salus siedzi na tronie trzymając kłosy, zaś charakterystyczne dla jej późniejszych wizerunków przedstawienie kobiety karmiącej węża oplatającego ołtarz występuje po raz pierwszy u wspomnianego Trajana. Potem jest już dość jednostajnie. Salus albo karmi z patery węża owiniętego wokół ołtarza, albo składa z patery ofiarę ponad nim. Różnicę stanowią jedynie atrybuty. Berło dzierży w ręku u Hadriana, Kommodusa, Septymiusza Sewera i Karakalli (oplecione wężem), ster nasadzony na kulę u Antoninusa Piusa i Elagabala, maki u Marka Aureliusza i Kommodusa (u niego także gałązka), laskę oplecioną wężem i róg obfitości u Karakalli. Zdarza się też, że Salus trzyma węża w ramionach, jak ma to miejsce u Marka Aureliusza, Kommodusa, Pescenniusza Nigra, Septymiusza Sewera, Elagabala i Severusa Alexandra. U Kommodusa widzimy ciekawe i niespotykane dotąd przedstawienie tej personifikacji, która trzymając oplecione wężem berło w jednej ręce, drugą wyciąga w stronę kobiety klęczącej przed nią, jakby chciała pomóc jej wstać. Podobny motyw powtarza potem Karakalla. Faustyna Młodsza jest jedyną kobietą, na której denarze pojawia się Salus. Najczęściej występuje ona u Kommodusa (6 razy), po jednym przedstawieniu widzimy u Nerona, Wespazjana, Domicjana, Nervy, Trajana, Pescenniusza Nigra i Makryna. Nie ma reguły, jeśli chodzi o postawę, jaką Salus przyjmuje na rewersach. Poza często stojącą i równie często siedzącą, jedyny raz u Domicjana widzimy ją opartą o kolumnę i jedyny raz kroczącą u Galby. Generalnie nie występuje na denarach "żeńskich".

Securitas

Częstotliwość występowania na denarach: stosunkowo często
Opis: żeńska personifikacja bezpieczeństwa i ufności
Przykłady inskrypcji: SECVRITAS SAECVLI (Elagabal); SECVRIT IMPERII (Geta); SECVRITAS P R (Othon); SECVRITAS PVBLICA (Septymiusz Sewer); SECVRITAS PERPETVA, SECVRIT ORBIS (Karakalla); SECVRITAS TEMPORVM (Macrinus)

Securitas stoi jedynie na rewersach dwóch cesarzy - Othona (tam pojawia się po raz pierwszy na denarze z berłem i wieńcem, który nie jest jej atrybutem) i Macrinusa (w trzech przypadkach na cztery). Charakterystyczną dla niej postawą jest postawa siedząca, co znaczy, że zajmuje jedno z wyższych miejsc w hierarchii personifikacji rzymskich cnót. Siedząc, bardzo często podpiera ręką głowę, co ma miejsce u większości cesarzy, na których denarze się znalazła (u Karakalli w trzech przypadkach na pięć, u Macrinusa w jedynym "siedzącym", u Elagabala). Po Othonie pojawia się dopiero u Kommodusa z kulą w dłoni. Ten atrybut towarzyszyć jej będzie także u Septymiusza Sewera, Gety i Karakalli, czyli trzech kolejnych władców dynastii seweriańskiej. Z tą jedynie różnicą, że za panowania ostatniego z wymienionych wyżej imperatorów, jej wizerunek zostaje mocno "rozbudowany", w tym sensie, że do łask wraca berło (po raz pierwszy zastosowane u Othona), pojawia się laska i ołtarz, podpieranie głowy dłonią, a w jednym z przedstawień, siedzącej Securitas za ramię tronu służy róg obfitości. Za panowania Macrinusa do przedstawienia Securitas dochodzą jeszcze dwa elementy - wspieranie się na kolumnie (we wszystkich trzech "stojących" przypadkach) i pojawienie się kaduceusza i rogu obfitości jako atrybutów trzymanych w dłoniach. W dalszym ciągu w użyciu jest laska i berło. Siedząc na tronie, trzymając berło i podpierając głowę dłonią Securitas pojawia się u Elagabala po raz ostatni w omawianym przeze mnie okresie. Jest to jedyne przedstawienie tej personifikacji u tego władcy. Nie występuje na denarach "żeńskich".

Spes

Częstotliwość występowania na denarach: bardzo często
Opis: żeńska personifikacja nadziei
Przykłady inskrypcji: SPES PVBLICA (Diadumenian, Kommodus, Karakalla); SPEI PERPETVAE (Geta, Karakalla); SPES P R (Hadrian); SPE(S) AVG (Clodius Albinus); BONAE SPEI(SPES) (Pescenniusz Niger); BONA SPES, BONAI SPEI (Septymiusz Sewer)

Ukazywanie wyobrażenia Spes rozpoczęło się za panowania Wespazjana i od tej pory ta personifikacja regularnie pojawiała się na denarach cesarskich, zarówno męskich, jak i żeńskich (Faustyna Młodsza, Julia Domna). Spes jest jedyną personifikacją z całej ich gamy, która znalazła się na rewersie młodego Diadumeniana. Stale unosząca rąbek swojej sukni i trzymająca w dłoni kwiat (u Karakalli w jednym z wyobrażeń zamiast kwiata trzyma gałązkę i jest to jedyne odstępstwo od reguły), Spes jest jedną z nielicznych personifikacji, której przedstawienie jest ściśle określone i niezmienne. Różnicę w jej wyobrażeniu może stanowić tylko postawa - stojąca lub krocząca (z reguły w lewo, u Marka Aureliusza także w prawo). Częstotliwość jej występowania jest bardzo duża. Biją ją na swoich denarach Wespazjan, Domicjan, Trajan, Hadrian, Marek Aureliusz, Faustyna Młodsza, Kommodus, Pescenniusz Niger, Clodius Albinus, Septymiusz Sewer, Geta, Karakalla, Diadumenian i Severus Alexander.

Tellus Stabilita

Częstotliwość występowania na denarach: Hadrian
Opis: żeńska personifikacja stabilności Imperium i równowagi w państwie. Tellus była w zamierzchłej starożytności boginią identyfikowaną z ziemią i uprawą roli
Przykłady inskrypcji: TELLVS STABIL (Hadrian)

Tellus Stabilita to personifikacja, którą, jako jedyny, bił na rewersie swojego denara Hadrian. Postać męska stojąca w lewo z pługiem i grabiami, a u jej stóp z prawej strony wyrastają dwa zbożowe kłosy - oto przedstawienie personifikacji, która została zmonopolizowana przez jednego tylko cesarza.

Tranquillitas

Częstotliwość występowania na denarach: bardzo rzadko
Opis: żeńska personifikacja spokoju i pokojowego bezpieczeństwa Imperium
Przykłady inskrypcji: TRANQVILLITAS AVG (Hadrian); TRANQ (Antoninus Pius)

Znajdujemy trzy przedstawienia tej personifikacji w czasach pryncypatu: dwa u Hadriana i jedno u Antoninusa Piusa. Wszystkie trzy różnią się od siebie posiadanymi atrybutami, co oznacza, że Tranquillitas nie była personifikacją "z tradycjami". U Hadriana stoi w lewo w obu przypadkach, w jednym trzymając berło, w drugim włócznię, przy czym tu stoi wsparta o kolumnę. Zupełnie inne atrybuty towarzyszą Tranquillitas u Antoninusa Piusa - tu, stojąc w prawo, dzierży zbożowe kłosy i ster.

Victoria

Częstotliwość występowania na denarach:
Opis:
Przykłady inskrypcji:

W przygotowaniu.

Virtus

Częstotliwość występowania na denarach: stosunkowo często
Opis: męska personifikacja dzielności, odwagi i męstwa. Przedstawiana jest w postaci zarówno żeńskiej (mającej wygląd Amazonki w hełmie, z militarnymi atrybutami) jak i męskiej (w hełmie i zbroi, z włócznią, Victorią lub tarczą); od czasu wojen domowych w 69 r. odgrywała dużą rolę w mennictwie rzymskim
Przykłady inskrypcji: VIR-TVS (Galba); VIRTVTI AVG (Pescenniusz Niger); VIRT AVG, VIRTVTE AVG (Septymiusz Sewer); VIRTVS AVG (Severus Alexander, Antoninus Pius, Karakalla); VIRTVS AVGG, VIRT AVGG (Karakalla)

Postać Virtus możemy zaobserwować na rewersach denarów u dziesięciu cesarzy z okresu pryncypatu. Jest ona jedną z personifikacji, których wizerunek jest poniekąd stały, rzadko zdarzają się tu "odchylenia od normy" (jednym z nich jest siedząca postać Virtus u Severusa Alexandra, podczas gdy we wszystkich przedstawieniach u wszystkich pozostałych władców, u których się pojawia, niezmiennie przyjmuje postać stojącą). Po raz pierwszy na denarze z okresu pryncypatu widzimy ją u Nerona, z charakterystycznymi odtąd dla niej atrybutami czyli parazonium i włócznią. Poza Kommodusem i Pescenniuszem Nigrem, u pozostałych ośmiu panujących, którzy bili Virtus na swoich rewersach, ta para atrybutów towarzyszy jej w co najmniej jednym z przedstawień. U Kommodusa w parze z włócznią, obserwujemy nie parazonium, a statuetkę Victorii lub tarczę, a zdarza się i obecność wszystkich tych trzech atrybutów na jednym rewersie. Motyw Victorii stosują następnie Septymiusz Sewer (w zestawieniu z włócznią lub włócznią i tarczą), Karakalla (w parze z berłem lub włócznią) i Severus Alexander (w zestawieniu z tarczą i włócznią). U Pescenniusza z kolei obok włóczni odnajdujemy już tylko tarczę. W ciekawy sposób Virtus prezentowany jest u Galby. Poza "standardową" postacią trzymającą włócznię i parazonium, mamy tu jeszcze trzy przedstawienia tej personifikacji, przy czym każde z nich różni się od siebie i jest dość nietypowe, jeśli weźmiemy pod uwagę charakterystyczny jej rys. I tak: mamy jego popiersie w hełmie, widzimy go stojącego z mieczem i berłem, obserwujemy też nagą postać Virtus z długim berłem i mieczem schowanym do pochwy. Z kolei ciekawostką u Septymiusza Sewera jest pojawiająca się po raz pierwszy w dłoni Virtus gałązka oliwna jako atrybut występujący w parze z włócznią. Element gałązki oliwnej zostanie potem powtórzony u Severusa Alexandra. Motywem często pojawiającym się na rewersach z tego okresu jest hełm będący wyposażeniem jego stroju. W kilku jednak przypadkach postać Virtus opiera na nim stopę, co zauważyć możemy u Trajana, Marka Aureliusza i Karakalli. U Nerona stopa Virtus oparta jest o stos broni i jest to jedyny taki przypadek. Nie występuje na denarach "żeńskich".